Web İçeriği Erişilebilirlik Kılavuzu 1.0 içerisinde erişilebilirlik aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır: “Web sayfalarına erişilebilirlik; sayfaların özürlü kişilerin algılayabileceği, anlayabileceği, gezinebileceği, etkili bir şekilde kullanabileceği ve bunun yanında içerik yaratıp, katkıda bulunabileceği bir şekilde tasarlanmasıdır.” Aslına bakılırsa, erişilebilirlik sadece özürlüler için değil, farklı ihtiyaçları olan birçok insan için gereklidir. En geniş anlamda erişilebilirlik farklı ihtiyaçlara cevap verebilme yeteneğidir.
Aşağıda ana hatlarıyla anlatacağımız web erişilebilirlik kriterleriyle hedeflenen, web sayfası tasarlayanların bu verileri kullanarak herkese ulaşabilen ve hitap eden yapılar oluşturmalarına katkıda bulunmaktır. Elbette bu kriterler zamanın gereklerine göre değişecektir. Buradaki asıl amaç, web tasarımcıları ve okurlarının farklı kullanıcıların da bu sayfaları kullandığı gerçeğinin farkında olmalarını sağlamaktır.
Web Erişilebilirlik Kriterlerine Uygunluktaki 4 Temel Prensip
Bir web sayfası içeriğinin erişilebilirlik kriterlerine uyabilmesi için 4 temel prensibin yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu prensipleri, ‘Algılanabilirlik’, ‘İşlem Yapılabilirlik’, ‘Anlaşılabilirlik’ ve ‘Sağlamlık’ olarak sıralayabiliriz. Her prensibin de kendi içersinde alt başlıkları bulunmaktadır. Bunları kısaca görelim:
1. Algılanabilirlik: Bir sayfadaki en önemli öğe sayfa içeriğinin kullanıcı tarafından algılanabilmesidir. Sayfadaki metin, bağlantı, tablo resim ve diğer öğelerin kullanıcı tarafından rahatlıkla algılanabilmesi gerekmektedir.
1.1. Sayfada içeriği metin olmayan bölümlere alternatif metinler sağlanmalı ve bu şekilde kullanıcıya bu bölümleri Konuşma, Braille, büyük yazı, sembol ya da daha basit bir dil gibi farklı biçimlere dönüştürebilme imkanı sağlanmalıdır. Yani metin dışı her şeyin bir elektronik metin karşılığı sağlanmış olmalıdır.
1.1.1. Metin dışı içerik: Eğer metin dışı içerik kullanıcının bilgi girmesi gereken bir form alanı ise mutlaka bir ismi olmalıdır. Metin dışı içerik, bir resim, ya da logo ise, altında bu resim ya da logoyu tarif eden bir metin açıklaması bulunmalıdır. Eğer içerik sadece video ya da sesli bir öğe ya da içeriğinin metin olamayacağı bir test veya egzersizse, bu durumda en azından içeriğin ne olduğunu belirten bir metin etiketi olmalıdır. Eğer web içeriğindeki amaç bu içeriğin bir makine yerine bir insan tarafından okunduğundan emin olmaksa, yani bir form doldurulurken, resimdeki aktivasyon kodunun kullanıcı tarafından girilmesi isteniyorsa, bu durum için mutlaka farklı duyu organlarına hitap eden alternatifler hazırlanmalıdır. Yani, eğer görsel olarak resimdeki karakterlerin bir noktaya girilmesi isteniyorsa, bu karakterlerin ya da rakamların sesli olarak dinlenebileceği ve bu şekilde girilebileceği bir alternatif de sayfada yer almalıdır.
1.1.2. Figür ve grafik tarifi: Sayfada yer alan grafik ve figürler için longdesc adı verilen metinsel açıklamalar koyulmalıdır. En azından bu tür öğelerin alt ya da başlık metin açıklamaları mutlaka belirtilmelidir.
1.2. Multimedya için alternatifler sağlanmalıdır. Sayfada bulunan sesli ve görüntülü öğelerde görme ve işitme engellilerin anlayabileceği alternatif yollar kullanılmalıdır. Sesli öğelerde, işitme engelliler için alt yazı veya işaret dilinin kullanılması, videolarda da görmeyenlere görüntüleri anlatan sesli ya da metinsel bir betimlemenin yapılması yararlı olabilir.
1.3. İçeriğin herhangi bir bilgi kaybı olmadan farklı biçimlerde sunulabilme imkanı bulunmalıdır.
1.3.1. Bir bilgi farklı renk ya da işaretlerle gösteriliyorsa, bunun metnin alternatifi de sağlanmalıdır. Örneğin doldurulması zorunlu alanların başına ‘*’ işareti koyulması.
1.3.2. Bir düğmenin işlevi boyut ve bulunduğu yere göre belirleniyorsa, buna da bir metin etiketi koyulmalıdır. Örneğin, bir araştırmada ileri bağlantısı yeşil bir ok ikonu şeklinde sayfanın sağ alt köşesinde gösteriliyorsa, bu bağlantıya ileri şeklinde bir metin etiketi de koyulmalıdır.
1.4. Engellilerin sayfanın ön ve arka planını rahatlıkla ayırt etmesi kolaylaştırılabilmelidir.
1.4.1. Sayfa içindeki metin ya da bağlantılar, renkler kullanılarak birbirinden ayırt ediliyorsa, bu durumda renkleri görmekte sorun yaşayan insanlar için bunları ayıracak başka görsel araçlar da kullanılmalıdır.
1.4.2. Eğer bir sayfa açıldığında otomatik olarak 3 saniyeden daha uzun süren sesli bir şey çalıyorsa, bu çalan sesi durduracak ya da sistemin sesini kısmadan webdeki sesin miktarını kontrol edebilecek bir mekanizma bulunmalıdır.
1.4.3. Sayfada bulunan okunacak bağlantı, metin ve metin görüntüsüyle arka plan arasında renk kontrastı bulunmalıdır. Bu şekilde az gören kullanıcılar daha rahat bir algılama sağlayacaktır.
1.4.4. Sayfada tam olarak görülemeyen metinler yardımcı bir teknoloji olmaksızın belli bir miktar büyütülebilmeli ya da küçültülebilmelidir.
2. İşlem yapılabilirlik: Sayfanın içeriğinin rahatlıkla algılanabilmesi kadar sayfa içersinde istenilen yerlere rahatlıkla tıklayabilmek, sayfanın istenen bölümüne kolaylıkla erişebilmek, form alanlarını doldurabilmek gibi işlem yapabilme özgürlüğü de oldukça önem taşımaktadır.
2.1. Tüm işlemlere klavye erişimi sağlanmalıdır.
2.1.1. Web sayfasındaki tüm içerik klavye yardımıyla işlem yapılabilir durumda olmalıdır. Yani tıklanabilecek alanlara, bağlantılara ve form alanlarına klavye kullanılarak da erişilebilmelidir.
2.2. Engellilere sayfa içeriğini rahatlıkla okuyabilecekleri yeterli zaman verilmelidir.
2.2.1. Zamanlama: Bir sayfanın içeriği belli aralıklarla otomatik olarak güncelleniyorsa, ya da form doldurma gibi bir işlemi bitirmek için belli bir süre söz konusuysa, kullanıcıya bu zamanlamayı kapatabilme veya 10 katına kadar uzatabilme seçeneği verilmelidir.
2.2.2. Duraklatabilme: Hareket eden, yanıp sönen, kayan ve otomatik güncellenen bilgiler kullanıcı tarafından duraklatılabilmelidir.
2.2.3. Kullanıcı herhangi bir form doldururken, süre aşımı nedeniyle işlemini tamamlayamayıp forma geri döndüğünde daha önce doldurmuş olduğu alanlardaki veriler kaybolmamalıdır. Engelli kullanıcılar çeşitli formları doldurmakta daha yavaş davranabilmekte bu da o formu doldurmak için gerekli sürenin aşılmasına neden olmaktadır. Bu durum olup işlem tamamlanamadığında, kullanıcının daha önce doldurduğu verilerin kaybolmaması halinde yeniden bir zaman kaybı yaşanmayacaktır.
2.3. Web içeriği kullanıcıda hastalık nöbetlerine yol açmamalıdır. Araştırmalara göre sayfadaki flaşların saniyede 2’den daha fazla yanıp sönmesi dikkat eksikliği yaşayan insanların hastalanarak nöbet geçirmelerine neden olmuştur.
2.4. Engelli kullanıcıların sayfa içersinde rahatça dolaşmalarına, istedikleri bölüme rahatça gidebilmelerine ve tam olarak nerde olduklarını anlamalarına imkan veren düzenlemeler yapılmalıdır.
2.4.1. Tekrarlanan bölümleri atlayabilme: Kullanıcı aynı sayfa içersinde farklı bağlantılara girdiğinde bu sayfalarda tekrar eden bölümleri atlayıp ana içeriğe kolayca erişebilmelidir. Örneğin, gazete okurken bir haber bağlantısına tıklandığında açılan sayfada, kullanıcı doğrudan klavye yardımıyla haberin başlığına gelebilmelidir. Bunu sağlamak için sayfanın hemen başına tekrarlanan bölümü atlayabilecek bir bağlantı koyulabilir. Sayfadaki bölümler doğru şekilde başlıklandırılabilir veya sayfa başına bölümlere doğrudan ulaşılabilecek aynı sayfa bağlantıları koyulabilir.
2.4.2. Açıklayıcı sayfa başlıkları: Sayfalara koyulan başlıklar sayfanın içeriğini doğru şekilde açıklayabilecek şekilde olmalıdır. Örneğin bu belgenin başlığı Web erişilebilirliğidir.
2.4.3. Açıklayıcı Bağlantı Etiketleri: Sayfa içersinde tıkladığımız bir bağlantının etiketi o bağlantıya tıklanıldığında girilecek sayfanın içeriğine uygun olmalıdır. Böylelikle yardımcı teknolojilerle sağlanan bağlantı listesi durumunda kullanıcı bağlantı adına bakarak bir sayfaya girip girmeyeceğine karar verebilir. Ayrıca bir noktada bağlantı adı olarak sadece “tıklayınız” gibi bir ibare kullanmak yerine örneğin, “web erişilebilirlik belgesini indirmek için tıklayınız.” gibi açıklayıcı bir etiket kullanılmalıdır.
2.4.4. Birden fazla yol: Bir sayfadaki içeriğe ulaşımda birden fazla yol kullanılması yararlı olacaktır. Örneğin, içeriğe ulaşmak için, bu bölüme bağlantı verme, içindekiler sayfası oluşturma ya da site haritası sağlama gibi seçenekler değerlendirilebilir.
2.4.5. Açıklayıcı etiket: Web sayfası içerisinde yer alan, başlık, çerçeve ve tabloların etiketleri bu bölümlerin içeriği hakkında kullanıcıya bir fikir vermelidir.
2.4.6. Tablo erişilebilirliği: Sayfa içersindeki tabloların sütun ve satır ilişkisi doğru ve mantıksal bir biçimde düzenlenmelidir. Tabloların başına summary=”” kodu kullanılarak tablo içeriğinin bir özeti yapılmalıdır.
2.4.7. Bölüm başlıkları: Özellikle çok uzun belgelerde çeşitli bölümler, alt bölümler ve konular mevcutsa, bu bölümler hiyerarşik biçimde H1’den H6’ya kadar olan seviyelerde başlıklandırılmalıdır. Örneğin uzun bir makaledeki Ana bölüm başlıkları 1, alt bölüm başlıkları 2 ve bu bölümlerdeki konu başlıkları 3 seviyesinde başlıklandırılabilir.
3. Anlaşılabilirlik: Web sayfasının algılanması kadar içeriğinin ve kodlarının kullanıcı ve yardımcı teknolojiler tarafından anlaşılabilir olması da oldukça önemlidir.
3.1. Web sayfasının dili sayfa yazarı tarafından kodlarla belirtilmelidir. Ayrıca sayfa içersinde farklı dille yazılmış ana bölümler bulunuyorsa, bu bölümlerin dili de sayfa yazarı tarafından belirtilmelidir. Böylelikle, kullanıcı araçları sayfadaki dili web koduna bakarak anlar ve kullanıcıya buna göre gerekli sentetik sesi sunar.
3.2. Web sayfaları kullanıcının tahmin ettiği biçimde görünmeli ve işlem yapmalıdır. Bir form doldurulurken ya da bir seçim düğmesi seçildiğinde sayfanın görünümünün kullanıcının kontrolü dışında beklemediği biçimde otomatik olarak değişime uğraması işlem yapmayı zorlaştırabilir.
3.3. Kullanıcıların herhangi bir form doldururken, yaptıkları hataların farkında olmalarını ve bunları nasıl düzeltebileceklerine ilişkin bir yardım mekanizması sağlanmalıdır. Özellikle Engelli kullanıcılar sayfanın tamamına tüm olarak hakim olamadıkları için daha çok hata yapma riskine sahiptir. Bir başvuru yaparken, bir rezervasyon yaparken ya da ödeme esnasında yapılan hatalar olumsuz sonuçlara neden olabilir. Bu nedenle form tamamlanmadan önce yapılan hataların tam olarak ne ve nerede olduğu ve nasıl düzeltilebileceği kullanıcıya bildirilmelidir. Ayrıca kullanıcının doldurduğu formu tamamlamadan önce tekrar inceleyerek olası hatalarını düzeltebilmesi sağlanmalıdır.
4. Sağlamlık: Web içeriği yardımcı teknolojilerin de içinde bulunduğu kullanıcı araçları tarafından güvenilir şekilde yorumlanabilmelidir.
4.1. Yardımcı teknolojilerin de içinde bulunduğu bugün ve gelecekteki kullanıcı araçlarıyla uyumluluk en üst seviyeye çıkarılabilmelidir. Bu noktada web içeriğinin bugün belirlenmiş olan standartları kullanması ve bilinmeyen veya yardımcı teknolojilerin henüz yorumlayamadıkları geleneksel olmayan kodları kullanmamaları önemlidir.
4.1.1. İncelenebilirlik: Web sayfalarında kodların başlangıç ve bitişleri resmi kurallara göre doğru şekilde tanımlanmalıdır. Bir liste ya da başlık seviyesiyle ilgili bir kod açıldıysa bu mutlaka kapatılmalıdır. Ancak bu şekilde kullanıcı araçları sayfayı doğru şekilde inceleyerek kullanıcıya doğru bilgiyi verebilir.
4.1.2. İsim, Rol ve Değerler: Sayfadaki form alanları, çerçeveler ve tüm kullanıcı arayüzü bileşenlerinin isim, değer ve işlevleri kullanıcı araçlarının yorumlayabileceği ve değişiklikleri programatik olarak fark edebileceği şekilde standart biçimde sunulmalıdır.
Erişilebilirlik Sağlanamıyorsa
Yukarıda belirttiğimiz prensipler ışığında orijinal sayfanızda yeterli erişilebilirlik kriterleri sağlanamıyorsa, orijinal sayfadaki içeriğin aynısını sağlayan bir alternatif sayfa oluşturulmalıdır. Bu sayfanın içeriği de orijinal sayfadaki içerikle eş zamanlı olarak güncellenmelidir. Alternatif sayfanın bağlantısı hemen orijinal sayfanın en başına koyularak kullanıcının rahatlıkla 2 sayfa arasında geçiş yapabilmesi sağlanmalıdır.
Sonuç
Yukarıda anlatmaya çalıştığımız erişilebilirlik kriterleri sayesinde sadece engellilerin değil tüm kullanıcıların da sayfadan verimli bir şekilde istifade etmeleri sağlanacaktır. Unutulmamalıdır ki, daha çok bilgiye açılan kapı bilginin herkes paylaşılmasından geçer. Bu da yapılan çalışmaların mümkün olduğunca fazla insana hitap etmesiyle mümkündür. Web sayfalarında yukarıda ana hatlarıyla belirtmeye çalıştığımız kriterlerin uygulanmasıyla 3 W kavramının anlamı daha da güçlenecektir
Web sayfalarının erişilebilirlik kriterleri www.w3.org/wai adresindeki Web Accesibility Initiative kaynaklarından alınmıştır.
